Người La Ha theo tín ngưỡng thờ đa thần giáo, họ quan niệm có nhiều loại ma, ma lành giúp ích cho con người, ma dữ chuyên gieo rắc tai họa, bệnh tật, con người tồn tại được là nhờ có các hồn, nếu hồn bị lưu lạc thì con người bị ốm đau vì vậy phải nhờ các thầy mo cúng nhờ âm binh gọi hồn về để cho con người khỏe mạnh. Khi chữa khỏi bệnh, thầy cúng nhận người bệnh làm con nuôi. Hàng năm, thầy cúng tổ chức Lễ Pang A để mời lực lượng âm binh về hưởng lộc, cầu mong họ phù hộ cho dân bản, các con nuôi được khỏe mạnh, không mắc bệnh tật. Trong dịp này, các con nuôi có dịp tạ ơn thầy cúng và các âm binh đã chữa khỏi bệnh cho mình, cầu mong thầy cúng khỏe mạnh, sống lâu để giúp cho dân bản chữa bệnh. Tham gia Lễ Pang A gồm có 2 thầy cúng, các con nuôi đã được thầy chữa khỏi bệnh và bà con dân bản. Ngày tổ chức Lễ Pang A được thầy cúng xem, chọn ngày và báo lại cho các con nuôi để biết và đến dự lễ.

Quy mô tổ chức Lễ Pang A tùy thuộc vào từng thầy cúng. Nếu thầy cúng cao tay, có nhiều năm hành nghề, con nuôi đông thì quy mô tổ chức lễ hội lớn. Các thầy cúng mới hành nghề, có số lượng con nuôi ít thì tổ chức quy mô nhỏ hơn. Người La Ha có quan niệm về thời hạn của con nuôi, thông thường, người bệnh nhẹ thì tự nhận mình làm con nuôi thời gian từ 1-2 năm, người bệnh nặng từ 3-5 năm, sau thời gian này nếu ai có điều kiện thì có thể về thăm cha nuôi hàng năm, ai không có điều kiện thì thôi. Nhiều người đã hết hạn con nuôi vẫn đến để dự lễ hội để mong con cháu của mình có lòng biết ơn đối với thầy cúng, nối sợi dây tình cảm lâu dài, cũng là động viên thầy cúng. Nói chung hầu hết các gia đình đều có người là con nuôi của thầy cúng, vì có người mắc bệnh, có người là trẻ con bị còi, chậm lớn cha mẹ cũng làm lễ nhận con nuôi của thầy cúng để mong con hay ăn, chóng lớn. Lễ hội được tổ chức quy mô lớn hay nhỏ thì bà con dân bản sở tại cũng đều đến dự đông đủ, chia vui cùng với thầy cúng và các con nuôi.

Để chuẩn bị tổ chức Lễ hội, những người trong gia đình chuẩn bị lương thực, thực phẩm cho lễ hội và báo các con nuôi, họ hàng ở xa và bà con dân bản đến dự lễ hội. Trong lễ cúng không thể thiếu cây Xặng Bók, làm từ một cây tre và 1 cây mía buộc vào nhau dựng đứng từ sàn lên đến nóc nhà, trên đó trang trí nhiều vật dụng liên quan đến đời sống sinh hoạt hàng ngày như: sợi sùng, sợi mon, cống mạy, con ve, quả còn, chim cu gáy, hoa chuối ... các đồ trang trí này cũng là đạo cụ của phần hội.

Đến ngày làm lễ gia đình thầy cúng dựng cây Xặng Bók ở gian giữa nhà. Lễ vật và những chum rượu cần các con nuôi mang đến đặt xung quanh cây Xặng Bók.

Gia đình thầy cúng có điều kiện sẽ mổ một con lợn, nướng cá, chuẩn bị rau cỏ, xôi để làm lễ cúng và làm thức ăn mời con nuôi và những người trong bản đến dự và ăn cùng; ngoài ra, lễ vật không thể thiếu đó là 03 chum rượu cần.

Các con nuôi sắm mâm lễ vật tùy tâm, thường thì 01 con gà luộc, 01 con cá nướng, 01 gói xôi, 01 chai rượu trắng, rau măng đối với con nuôi lâu năm hoặc đã hết hạn, đối với con nuôi mới hoặc bệnh nặng thì thường có 01 con sóc khô (hoặc 01 con chuột rừng khô); 01 con cá nướng, 01 chum rượu cần. Nói chung, Lễ Pang A của người La Ha thường có rất nhiều rượu cần, có khi đến hơn 100 chum, nhưng nhiều hay ít thì khi kết thúc lễ hội cũng phải uống nhạt những chum rượu cần đó.

Thầy cúng cùng vợ chuẩn bị mâm lễ chính gồm: Gà, xôi, cá, rau, canh, rượu và 03 chum rượu cần để cạnh cây xăng bok, phía sau (cạnh cửa sổ) đặt thêm một mâm gồm: khoảng 2kg gạo đổ trên mâm, đặt lên 1 bát gạo, đặt đôi vòng bạc lên bát gạo, 1 đĩa trầu cau, 1 đĩa tiền lễ (tiền mặt khoảng từ 20.000đ), hương được thắp và cắm lên bát gạo; trên vách treo các loại khăn của các con nuôi và nhà thầy cúng: Khăn piêu, khăn trắng, thổ cẩm (tùy từng loại bệnh mà con nuôi có các loại khăn khác nhau).

Thầy cúng vít cần rượu cúng xin mời thần linh về dự lễ

Trước tiên, thầy cúng sẽ cúng ở mâm cạnh cửa sổ để báo cáo với tổ tiên, ma nhà mình là hôm nay gia đình tổ chức Lễ Pang A, mong tổ tiên cho phép, phù hộ và mời về dự Lễ Pang A. Sau đó thầy cúng sẽ quay sang cúng lễ tại mâm cúng chính cạnh cây xăng bok, người nhà sẽ mở các chum rượu cần, cắm cần vào để thầy cúng mời các thần linh về dự lễ, phù hộ cho gia chủ, các con nuôi, dân bản khẻ mạnh. Khi thầy cúng thực hiện nghi lễ cúng, có 1 thầy thổi sáo để đệm cho thầy cúng, giúp thầy cúng nhanh chóng tiếp xúc được với thần linh, hỗ trợ thầy cúng trên đường đi tìm thần linh, các lực lượng âm binh.

Các con nuôi đến dự và mang lễ vật đến đều được thầy cúng bày cùng vào mâm lễ chính, rượu cần đặt cạnh cây xăng bok, rau măng được mang nấu để bày vào mâm. Thầy cúng tiếp tục cúng cho các con nuôi, đồng thời thỉnh thoảng lại cúng báo tổ tiên.

Các con nuôi cùng vui uống rượu cần

Trong khi các thầy cúng cúng thì người nhà bày mâm cỗ, những người tham gia và các con nuôi vừa ăn, vừa thi uống rượu cần, tạo nên không khí vui vẻ, náo nhiệt của lễ hội.

Điệu múa Khăn và Tăng bu trong Lễ Pang A

Lễ cúng bắt đầu từ khoảng 9 giờ sáng đến 2 giờ chiều thì mọi người vào màn múa tăng bu. Người nhà đặt 1 tấm ván lên sàn nhà, chốt chặt lại, treo trống, chiêng lên xà nhà. Khi tiếng trống chiêng nổi lên, mỗi người cầm một đoạn tre bắt đầu múa tăng bu vòng quanh tấm ván gỗ, họ bước theo nhịp trống, chiêng và nhịp dỗ của ống tre. Đi được khoảng 3-4 vòng họ lại cùng nhau hú lên rồi quay trở lại, cứ như vậy, màn múa kéo dài khoảng 1 giờ. Buổi chiều thầy cùng tiếp tục cúng cho các con nuôi ở xa đến và uống rượu cần.

Thầy cúng và các con nuôi cùng khiêng mâm lễ tiễn các thần linh về trời

Sáng hôm sau, thầy cúng tiếp tục cúng các thần linh, cúng tổ tiên và cúng cho các con nuôi từ 10 giờ sáng đến 2 giờ chiều. Lễ Pang A kết thúc bằng việc người nhà kiểm tra xem tất cả các chum rượu cần đã uống nhạt chưa, nếu uống nhạt rồi thì rút tất cả cần rượu ra đan với nhau thành 1 tấm, bên trên đặt 1 mâm lễ nhỏ được lấy từ mỗi phần lễ một ít đặt lên, tất cả con nuôi và thầy cúng, mỗi người cầm 1 đầu cần rượu để dâng mâm lễ tiễn đưa thần linh về trời, nghi lễ diễn ra trong khoảng 20 phút, sau đó thầy cúng lại quay ra cúng cảm ơn tổ tiên, các con nuôi rút khăn trên vách xuống thực hiện điệu múa khăn để tiễn đưa thần linh về trời. Lễ Pang A kết thúc.

Lễ Pang A đã hình thành rất lâu đời và được bảo tồn đến nay, có phần lễ và phần hội đan xen. Phần lễ tôn nghiêm, giàu bản sắc tộc người. Phần hội sôi động, sáng tạo, các điệu múa gần gũi với cuộc sống hàng ngày, phản ánh các hoạt động trong lao động sản xuất, ẩn chứa ước nguyện của tộc người được phù hộ, cho mưa thuận gió hòa, cây cối tốt tươi, bản làng ít xảy ra tai ương dịch họa, dòng tộc phát triển hạnh phúc… Trên hết, lễ hội nhắc nhở con cháu ghi nhớ công ơn thầy thuốc có công cứu chữa cho mình được khỏi bệnh, nhắc nhở con cháu nhớ về nguồn cội và truyền lại cho các thế hệ kế tiếp những nét văn hóa đặc trưng của dân tộc, tình làng nghĩa xóm, tinh thần gắn kết cộng đồng. Lễ Pang A cần được giữ gìn, phát huy đối với một dân tộc rất ít người của tỉnh Sơn La./. 

Hải Yến - Phòng Quản lý Di sản