Trong quá trình phát triển, người Thái đã sáng tạo ra một nền văn hóa đặc sắc, độc đáo, mang đậm giá trị nhân văn và khả năng nhận thức về thế giới quan, nhân sinh quan phong phú với nhiều nội dung như văn học, lịch sử, tín ngưỡng tôn giáo…Trong đó, Nghi lễ Tết Xíp xí của người Thái trắng huyện Phù Yên và Quỳnh Nhai là loại hình tập quán xã hội tín ngưỡng tiêu biểu, có giá trị, ý nghĩa nhân văn và đang được cộng đồng nơi đây tích cực duy trì, bảo tồn góp phần nâng cao đời sống tinh thần của nhân dân.

“Nghi lễ Tết Xíp xí” được tổ chức vào ngày 14/7 âm lịch hằng năm, để kết thúc một chu kỳ mùa vụ nông nghiệp, cho con người, gia súc, công cụ lao động được nghỉ ngơi; nhằm tạ công ơn con trâu đã giúp người nông dân cày bừa, một công việc nặng nhọc vất vả trong suốt mùa vụ; dâng lễ cúng tổ tiên, thần linh, nhờ thần linh, tổ tiên giúp đỡ, trông nom ruộng, nương để được mùa ấm no; cầu khấn cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, bội thu. Ngoài ra, đây cũng là dịp ghi nhớ công ơn những đứa trẻ trực tiếp chăn dắt chăm sóc đàn trâu.

Chủ nhà thực hiện lễ mời tổ tiên về dự Nghi lễ Tết Xíp xí

Với ý nghĩa đó, Ủy ban nhân dân tỉnh Sơn La đã chỉ đạo Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch phối hợp với UBND huyện Phù Yên, UBND huyện Quỳnh Nhai khảo sát, nghiên cứu, sưu tầm lập Hồ sơ khoa học di sản văn hoá phi vật thể “Nghi lễ Tết Xíp xí” để đề cử vào Danh mục di sản văn hoá phi vật thể quốc gia. Qua quá trình điền dã, khảo sát, nghiên cứu cho thấy:

- Nghi lễ Tết Xíp xí là nghi lễ không thể thiếu đối với người Thái trắng ở huyện Phù Yên và Quỳnh Nhai (cả một số vùng người Thái trắng Quỳnh Nhai di dân cho Thuỷ điện Sơn La ở các huyện khác). Hàng năm vẫn được duy trì tổ chức vào ngày 14 của tháng 7 âm lịch tại các gia đình, dòng họ.

- Số lượng các nghệ nhân, người có uy tín am hiểu về Nghi lễ Tết Xíp xí còn khá nhiều. Trong đó, một số nghệ nhân nắm giữ di sản đã được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu 01 Nghệ nhân Nhân dân, 06 Nghệ nhân Ưu tú. Tuy nhiên các nghệ nhân và những người am hiểu tuổi đã cao, kinh nghiệm truyền đạt và phương pháp truyền dạy còn hạn chế.

- Tại một số địa phương “Nghi lễ Tết Xíp xí” đã được tổ chức thành quy mô cấp xã với nhiều hoạt động văn hoá, văn nghệ, thể thao thu hút nhiều người tham gia. Tuy nhiên trong quá trình tổ chức đã có sự giao lưu văn hoá giữa các dân tộc dẫn đến nhận thức về mục đích, ý nghĩa của “Nghi lễ Tết Xíp xí” thay đổi như: đơn giản hoá các thủ tục, cắt giảm các mâm lễ, không còn thực hiện Lễ cúng vía trâu…

Từ thực tiễn trên cho thấy Nghi lễ Tết Xíp xí là một nét văn hóa tín ngưỡng mang đậm bản sắc của cộng đồng người Thái Trắng, thể hiện sâu sắc tính chất linh thiêng, nhân văn, gắn kết gia đình, cộng đồng bản mường. Nghi lễ Tết Xíp xí là một nghi lễ quan trọng trong đời sống, được cộng đồng người Thái trắng ở huyện Phù Yên, Quỳnh Nhai, tỉnh Sơn La cam kết bảo vệ và xứng đáng được đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Ngày 09/8/204, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã ban hành Quyết định số 2313/QĐ-BVHTTDL về việc đưa di sản  “Nghi lễ Tết Xíp xí” của người Thái trắng huyện Phù Yên, huyện Quỳnh Nhai, tỉnh Sơn La vào Danh mục di sản văn hoá phi vật thể quốc gia.

Trong niềm vui chung của Nhân dân các dân tộc huyện Phù Yên và Quỳnh Nhai, đồng thời tôn vinh giá trị di sản văn hoá của dân tộc Thái trắng tỉnh Sơn La. UBND huyện Phù Yên và huyện Quỳnh Nhai đã trang trọng tổ chức Lễ đón nhận “Nghi lễ Tết Xíp xí” của người Thái trắng được ghi danh vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia.

Đại diện Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch trao Chứng nhận di sản văn hóa phi vật thể quốc gia “Nghi lễ Tết Xíp xí”
của người Thái trắng huyện Phù Yên, huyện Quỳnh Nhai, tỉnh Sơn La.

Để “Nghi lễ Tết Xíp xí” được bảo tồn và phát huy giá trị lâu dài, bền vững, làm giàu thêm bản sắc văn hóa dân tộc, tạo sản phẩm du lịch cho địa phương, góp phần phát triển kinh tế - xã hội cần phải thực hiện một số giải pháp cơ bản để góp phần giảm thiểu biến đổi văn hóa, nâng cao hiệu quả công tác bảo tồn và phát huy di sản văn hóa Nghi lễ Tết Xíp xí của người Thái trắng, UBND huyện Phù Yên, huyện Quỳnh Nhai, tỉnh Sơn La tiếp tục thực hiện có hiệu quả các nhiệm vụ và giải pháp cụ thể:

Một là: Nghiêm túc triển khai thực hiện các quy định về bảo vệ và phát huy di sản văn hóa đã được đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo các quy định của Luật Di sản.

Hai là: Tăng cường công tác tuyên truyền để người dân biết về ý nghĩa của Nghi lễ tết Xíp xí trong đời sống tinh thần của cộng đồng người Thái trắng để người dân thực sự trở thành chủ nhân của Nghi lễ, trực tiếp bảo tồn và phát huy giá trị của di sản trong cộng đồng.

Ba là: Các cấp chính quyền địa phương và người dân phải có những biện pháp nhằm bảo tồn, gìn giữ không gian thiêng cho nghi lễ, tránh thương mại hóa, làm mới các nội dung của “Nghi lễ Tết Xíp xí”, để di sản mãi trường tồn trong đời sống, sinh hoạt văn hoá tín ngưỡng của đồng bào Thái.

Bốn là: Khuyến khích các thầy mo, người cao tuổi tích cực truyền dạy “Nghi lễ Tết Xíp xí” cho thế hệ trẻ, tạo môi trường cho thế hệ trẻ có điều kiện học hỏi, tiếp thu, gìn giữ những tinh hoa văn hoá do cha ông để lại.

Năm là: Gắn kết chặt chẽ giữa công tác bảo tồn văn hóa truyền thống dân tộc với hoạt động du lịch để tổ chức khai thác, phát huy giá trị của di sản văn hóa; biến di sản văn hóa trở thành một trong những tài nguyên du lịch quan trọng; tuyên truyền, giới thiệu về bản sắc văn hóa dân tộc với khách du lịch trong và ngoài nước, thông qua đó khai thác các nguồn thu từ dịch vụ du lịch để đầu tư trở lại cho công tác bảo tồn các giá trị di sản văn hóa truyền thống trong đó có các lễ hội, nghệ thuật dân ca, dân vũ, dân nhạc.

Với sự nỗ lực của các Cấp ủy, chính quyền tỉnh Sơn La và đặc biệt là cộng đồng các dân tộc, chủ nhân của những di sản văn hóa độc đáo, chúng ta tin tưởng rằng “Nghi lễ Tết Xíp xí” và những giá trị văn hóa truyền thống của các dân tộc sẽ được bảo tồn bền vững, phục vụ phát triển du lịch, phát triển kinh tế - xã hội, xây dựng quê hương ngày càng giàu đẹp./.