Theo những người già ở các bản làng người Thái Yên Châu, từ xa xưa loại chuối nguôn đã có mặt ở vùng đất Yên Châu này. Bà con gọi là chuối cô đơn vì loại cây chuối này không giống như cây chuối thường, nó được trồng bằng hạt, chỉ mọc một mình, không đẻ cây chuối con.  Hoa chuối có mầu xanh cốm, khi quả chín, cây tự héo dần và chết đi. Lúc đó, hạt chuối rụng xuống đất lại tiếp tục nẩy mầm thành cây con mới. Ông Lừ Văn Bánh, người Thái ở bản Nà Và, xã Viêng Lán, huyện Yên Châu cho biết:“ Tiếng Yên Châu gọi là cây nguôn. Trước đây cây nguôn sống ở trong rừng, sau này một số gia đình lấy về trồng ở vườn, ở nương. Cho đến bây giờ thì nhà nào cũng trồng cây nguôn để phục vụ cho đời sống, đám cưới, lên nhà mới…Mỗi nhà ít nhất cũng có từ 5-10 cây và nhà nhiều nhất cũng từ 40 -50 cây, còn nhà nào không có thì cũng phải đi tìm mua khi nhà có việc”.

Có lẽ cũng xuất phát từ thói quen hái lượm của đồng bào vùng cao nên từ xa xưa, đồng bào các dân tộc Yên Châu đã biết vào rừng hái tìm măng rừng, rau rừng, trong đó có cây chuối nguôn về cải thiện bữa ăn hàng ngày của gia đình. Dần dần nó đã trở thành một món ăn khóai khẩu chủ đạo không thể thiếu đối với mọi người nơi đây trong bất kỳ các đám hiếu, hỷ, ngày lễ quan trọng của bản mường. Ông Lừ Văn Bánh nói: “Đám cưới, lên nhà mới, đám tang, tất cả món ăn dù là có thịt thà, rau củ quả nói chung là có,  nhưng không thể thiếu được canh nguôn. Đến các quán ăn,  canh nguôn cũng là món ăn đặc sản nhất, nó như là cái món ăn dân tộc của người Thái Yên Châu, tất cả ai cũng thích ăn canh nguôn”.

Giống chuối này cao tới 3m, đường kính thân có chỗ tới 0,6m, thon dần lên ngọn. Vì là món ăn khóai khẩu truyền thống của bà con như vậy, nên người dân cũng đã biết vào rừng tìm đào cây chuối con về trồng trong khu ruộng vườn nhà mình, hoặc gieo bằng hạt để lúc nào cũng sẵn có cây chuối dùng cho các bữa tiệc của gia đình. Nhưng để có được canh chuối nguôn ngon, bùi như ý thì đòi hỏi phải biết cách nấu cùng với một số loại nguyên liệu, gia vị phù hợp khác. Sau khi chặt cây chuối mang về, người ta bỏ lớp vỏ chuối già cứng ở bên ngoài lấy phần nõn non của cây chuối. Sau đó mang ra thái lát tầm một ngón tay, không làm chuối vụn. Tiếp đó, bỏ chuối đã thái vào nồi nước xương lợn hoặc trâu, bò ninh sẵn, rồi cho các loại gia vị mắm, muối, mì chính và đặc biệt không thể quên một loại lá me chua rừng. Ông Lừ Văn Bánh cho biết thêm:“ Nấu canh nguôn, trước hết ta thái vừa phải, không thái nhỏ, mà cũng không thái to. Lúc đám cưới, lên nhà mới, lúc nào mình cũng có thịt trâu, thịt bò, thịt lợn, thì  mình nấu với nước thịt trâu, thịt bò thì nó mới ngon. Cách chế biến cây nguôn ngon nhất, thứ nhất canh nguôn phải nấu lâu. Thứ hai nữa gia vị của nó phải cho lá “ xổm pon- tức lá Me chua”, lá “ xổm lồm- tức lá Vón vén”, hay là quả me. Lúc nấu, phải luôn trực tiếp ở nồi canh nguôn và quấy đều. Chúng ta phải nấu bằng củi khúc to canh mới dừ, ngon”.

Canh nguôn nấu ngon nhất từ tháng 10 đến tháng 3 năm sau, đây là thời gian cây nguôn bở, bùi, thời gian khác thì chát và sơ hơn.

Không chỉ đồng bào Thái ở các bản làng Yên Châu mới ưa thích món ăn đặc sản Chuối nguôn, mà hầu hết già trẻ, ai đã từng sinh ra, lớn lên ở vùng đất này đều khoái khẩu với món ẩm thực truyền thống này. Trong sự đa dạng phong phú của các món ăn hiện nay, canh chuối nguôn vẫn là một trong những món ăn không thể thiếu mỗi khi tổ chức bữa tiệc nhân các dịp lễ, tết, ngày vui, ngày hội…của bà con. Không những vậy, bát canh nguôn giờ còn có mặt ở không ít nhà hàng kinh doanh ăn uống trong huyện, mang hương vị của bản làng đồng bào Thái giới thiệu với du khách gần xa. Bà Lò Thị Môn, người dân ở bản Tủm, xã Chiềng Khoi, huyện Yên Châu cho biết:“Người ở Thái Yên Châu, trong các ngày lễ, Tết, ngày vui của gia đình, bản làng nếu không có canh chuối nguôn thì coi như không thành bữa tiệc. Dù việc hiếu, việc hỷ cũng phải có canh nguôn làm món ăn chủ đạo, người nào cũng thích ăn, không kể người Thái hay người Kinh”.

Mỗi khi du khách có dịp đến với  Yên Châu, hãy một lần thưởng thức hương vị độc đáo của chuối nguôn Yên Châu với độ bở bùi của chuối, độ thơm ngậy của nước hầm xương quyện với vị thanh chua của lá rừng. Để rồi, mỗi người sẽ nhớ mãi một món ẩm thực gắn liền với đời sống của người dân vùng cao nơi đây./.

                                                Tòng Đức Anh-CQTT Tây Bắc